Kızılderili, Kuzey Amerika yerlilerine verilen genel isimdir.
İlk Amerikalılar
Buzul ÇAĞI nın en şiddetli döneminde, M.Ö. 34,000 M.Ö.30.000 yıllarında, dünyadaki suyun önemli bir bölümü büyük kıtasal buz katmanları halindeydi. Bunun sonucunda, BERING DENIZİ bugünkü düzeyinden yüzlerce metre daha aşağıdaydı ve ASYA İle KUZEY AMERIKA arasında, adına Beringia denilen, bir kara köprüsü oluştu. Beringia'nın en geniş döneminde 1.500 kilometre kadar olduğu sanılıyor. Nemli ve ağaçsız bir TUNDRA olan bölge, otlar ve diğer bitkilerle kaplıydı ve bu da ilk insanların yaşamak için avladıkları büyük hayvanları çekiyordu.
Kuzey Amerika'ya ilk erişen insanlar, yeni bir kıtaya ayak bastıklarını hemen hemen kesinlikle bilmiyorlardı. Herhalde, atalarının binlerce yıldır yaptığı gibi Sibirya kıyılarında av peşinde koşuyorlardı ve sonra da kara köprüsünü aşmışlardı.
M.S ilk yüzyıllarda, bugün ARIZONA da Finiks kentinin bulunduğu yöreye yakın yerleşim birimlerinde, top oynamak için alanların ve MEKSİKA'da bulunanlara benzeyen piramit biçimli kümbetlerin yanı sıra kanal ve sulama sistemleri kuran Hohokumlar yaşıyordu.
Şükran günün Anlamı
1620'lerde Avrupa'dan yerleşim için ilk kez May Flower (Mayıs Çiçeği) gemisiyle ABD'ye gelen pligrimler (yerleşimci ve hacı) ilk geldiklerinde aylarca süren yolculuklarından dolayı yorgun, hasta ve açtırlar.Kızılderililer onları karşılar ve yiyecek verir, hindi avlamasını, mısır ekmesini öğretirler. Üç yıl sonra İngiliz Vali William Bradford büyük bir yemek hazırlar ve Kızılderililer'i çağırır. Kızılderililerin şefi massoit 90 kişiyle bu törene katılır.
O günden sonra her hasat sonrasında yemek geleneği sürer. 1863'de Başkan Abraham Lincoln Şükran Günü'nün ulusal bayram olmasını önerir, ancak bu öneri, 1941'de Kongre'de karara bağlanır ve her yılın kasım ayının son perşembesi Şükran Günü olarak ulusal bayram ilan edilir.
İlk yerleşimciler Semioller, Çerokiler ve Mişuki kabileleri ile karşılaştılar. İspanyol kaşifler ise Kaliforniya'da Soson, Payitu, Kahula, Mevuk ve diğer bazı kabilelerle karşılaşmışlardır. 19. yüzyılda, AVRUPALI kaşifler batıya doğru göç ederken Kızılderili kabileleri kendi topraklarından sürmüşlerdir. Bu dönem batıda Apaçi, siyu ve Komançi ve diğer kabilelerle yapılan utanç verici savaşlar dönemidir. Bu savaşlardan geriye kalan çok az sayıda yerli ise, Rezervasyonlarda (kızılderililer için ayrılmış araziler) olarak bilinen küçük bir alanda yaşamaya mecbur edilmişlerdir.
Bugün ABD'de hükümet tarafından resmen tanınan 554 Kızılderili kabilesi vardır.
Kızılderililer 1952 yılına kadar Rezervasyon denilen toplama kamplarında yaşamışlardır. 1626 yılında Hollandalıların satın aldığı New York'ta günümüzde 85.000'den fazla Kızılderili yaşamaktadır.
Rezervasyonlar (Toplama Kampları)]
Amerika'da ilk kızılderili yerleşim bölgeleri, 1840'lı yıllarda oluşturuldu. O yıllarda, Avrupa kökenli Amerikalılar, ülkenin batı bölgelerine yerleşmek için kızılderili kabilelerini de önlerine katarak ilerliyordu. Kızılderililer, doğup büyüdükleri toprakları terk etmek ve "reservation" adı verilen, anavatanlarından çok daha küçük bölgelere yerleşmek zorunda bırakıldı.
Günümüz ABD'sinde Kızılderililerin yaklaşık % 85'i rezervasyonların dışında yaşıyor ve her büyük kentin kendi Kızılderili toplumları var.Amerika'da 300'den fazla kızılderili yerleşim bölgesi bulunmaktadır.
ABD'de ekonomik olarak 3 büyük kabile var: Missisppi Choctawlar (5 bin kişi. kasino, hoparlör işleri yapıyor) Oklahoma Choctawlar (35 bin kişi. Kumarhane, benzin istasyonu ve oteller zincirleri var) ve Oklahoma Chickasawlar (200 bin kişi).
Amarikan Bayanlar Ulusal Basketbol Birliği'nde (WNBA) tek bağımsız takım, sahibi bir Kızılderili kabilesi olan Konektikıt San. Konektikıt eyaletinin MoheganlarMohegan Kabilesi 2003'te Orlando Miracle kulübünü satın aldı ve Konektikıt'a taşınan takım artık maçlarını Mohegan Sun adlı devasa kumarhane ve eğlence kompleksindeki salonda oynamaya başladı. O zamana kadar her WNBA profesyonel takımı bir NBA kulübüne aitti.
Rezervasyon bölgeleri dışındaki ilk yatılı okulda 1879'dan 1918'e kadar okuyan yaklaşık 10.000 Kızılderili çocuk; medenileştirilme hedefi ile kendi yerli dillerini konuşan ve kültürlerinin diğer yönlerini korumaya çalışan öğrencilerin cezalandırmaya dayandığı bir ortamda yetiştirilmişlerdir.
Kanadalı araştırmacı Ethel G. Stewart, 250 bin nüfuslu navaho kabilesinin ORTA ASYA nin konuştuğu ATABAŞKAN DİLİNİ konuştuğunu gösterdi.
Kızılderili ve Türk Dillerinde Kullanılan Ortak Kelimeler,Bazı örnekler:
Kızılderili lehçelerinde =Türkçe
Tepek=Tepe
Yatkı=Ev,yatılan yer
Dodohişça=Dudak
Atış-ka=Ateş
T-sün=Uzun
Yu=Su, yu-mak, yıkamak
Lı-ık=Vatan, ili
Tete=Dede
Tamazkal=Hamam, temiz kal
Hogan=Kerpiç ev, Hopan
Missigi=Mısır
Türe=Türe, Töre
Hu=Selam
Yanunda=Yanında
Aş-köz=Yemek
Tapa=Tuba
İldiş=Dişleme
Koloni Dönemi ve Kızılderililer
Avrupalı kaşifler Amerika'ya geldiğinde, Amerika'da yüzlerce farklı kabile bulunmaktaydı. Bu kabilelerden bir çoğu ortak bir dili ve kültürü paylaşıyorlardı.
"Ben rüzgarların hür estiği, gün ışığının önünü kesen hiçbir engelin mevcut olmadığı bozkırda doğdum. Ben herkesin, herşeyin hür nefes alıp verdiği; duvarlarla, çitlerle, tellerle çevrilmemiş bozkırda doğdum. Orada ölmek istiyorum. Duvarlarında arasında değil."
On Ayı (Comanche Kabilesi)
"Derinin rengi insanları farklı kılmaz. İyi iyidir, kötü kötüdür. Büyük yaratıcı hepimizi kardeş olarak yaratmıştır."
Beyaz Kalkan (Arıkara kabilesi)
"Bütün insanlar aynı Reis Büyük Ruh tarafından yaratılmıştır. Bütün insanlar kardeştir. Yeryüzü hepimizin annesidir. Annenin bütün çocuklarının eşit hakları vardır. Yeryüzü üzerindeki herkez eşit haklara sahiptir. Hür doğmuş bir insanı istediği yere gitmekten menedip bir ağılın içinde yaşamaya mecbur tuttuğunuzda onun mutlu olacağını düşünüyorsanız, ırmakların gerisin geriye akacağına inanıyorsunuz demektir."
Hinmaton Yalatki (Nec Perze Kabilesi)
